بررسی کَسب رِزق؛ از نظریه اسلام تا واقعیت جامعه افغانی

(علل انحراف جامعه افغانی در کسب رزق)

(آنچه در این جُستار تحلیلی در پی آنیم، بررسی و کنکاوی دلایل  فسادمند شدن کسب رزق در جامعه افغانی و ارائه  بدیل این دلایل میباشد.)

مقدمه

دوست دارم سخنم را با مقوله ای از  استاد فقید و دانشمند محمد قطب آغاز نمایم، سخنی که  امروز آموزش و فراگیری آن بر هر مرد و زن مسلمان واجب و لازمیست، ایشان در کتاب (لاالا الا الله، روح زنده گی) خویش چنین میفرمایند:

" اگر چه ما دارای اعتقادی صحیح باشیم و از شرک در عبادات در امان بوده و دوایر و مراکز ما براساس شریعت و اوامر خداوند حکم کنند، اما اگر همچنان در زمینه های علمی،اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی دچار انحراف باشیم  و در مقابل آنها سکوت کنیم و هیچ تلاش و کوششی در جهت از بین بردن آنها نکنیم، نمیتوانیم بگوئیم که حق (لااله الا الله) را ادا کرده ائیم، چرا که همه این امور از مقتضیات (لا اله الا الله) میباشد"

مسلمانان عصر پیامبر(ص)، معنای این کلمه را بخوبی درک کرده بودند، و در این راه هرگز دچار مشکل نشدند، آنها همه امور و اعمال خویش را به سوی خداوند سوق میدادند و حق این جمله(لا اله الا الله) را در تمام امور زنده گی خویش در نظر میگرفتند.

ولیک در عصر  حاضر متاسفانه اکثر مسلمانان گویا معنای واقعی این کلمه را درک ننموده اند، هر کدام گوشه ای از دین را گرفته اند و آنرا نماد کاملی از مسلمان بودن تجلی میدهند، و بعضی دیگر گمان میبرند که حق خداوندی تنها در پنج بنا اسلام خلاصه میشود و هیچ توجه ای به مسایل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خویش نمی نمایند و آنها را خارج از دین و عبادت خداوندی میپندارند و همین عامل باعث فسادگستری و به انحراف رفتن و به ضعف گروئیدن مسلمین در این امور شده است.

 چطور امکان دارد فضای زنده گی اجتماعی ما به تاریکی و سردی نگرائید در حالیکه در آن رضا و خواست خداوند لحاظ نگردد؟! چطور حاکم براساس عدل و انصاف حکم کند آنگاهی که آنرا جدا از دایره عبادی و بنده گی خدا گمان کند؟! و چطور تاجری اصل انصاف معاملات را در نظر بگیرد آنگاه که جز ار مفاد مادی خویش به رضا خداوند در این کار فکر نکند و آنرا در نظر نگیرد؟!

آری! دقیقاً همین درک غلط از دین و خلاصه کردن دایره عبادات است که روابط اقتصادی و معاملات مان را به فساد کشانده است، و به قول محمد قطب ما هنوز معنای واقعی این جمله لا اله الا الله را درک ننموده ائیم.

آنچه در این تحقیق در پی آنیم، پرداختن به عوامل مختلف (اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی، سیاسی) و نقش آنها در انحراف مردم در کسب رزق است نه صرف پرداختن به دلایل دینی و اعتقادی و حکم شریعی آن، ولی در این میان تربیه دینی و اعتقاد اسلامی نقشی بس مهم در معاملات عادلانه، کار صادقانه و کسب روزی از راه حلال دارد.

آنچه امام ابوحنیفه (رح) را واداشت تا بخاطر شک در معامله، تمامی مفاد  خویش را صدقه کند و با دو درهم زنده گی خویش را بسر ببرد و آنچه فرزندان اسلام را وا میدارد تا کاسه شیری را با ده ها نفر بخورند و یا آنچه که باعث شد تا تاجر به مشتری به چشم برادر  بنگرد نه به دید خریدار، همه از برکت ایمان راسخ انسان مومن به خداوند و تربیه اسلامی او است.

فرزندان راستین اسلام، در کسب رزق رضای خداوند را در نظر میگیرند، از نعمات خداوند آنچه را به بهره خویش میگیرند که حق شان است، و در واقع جامعه اسلامی دارای بهترین و با عدلترین نظام اقتصادی است، و فساد در نظام اقتصادی به مصداق فساد در ایمان و جامعه اسلامی است.

در سطور ـآینده میبینیم که اکثر مردم در معاملات خویش اصل انصاف را رعایت نمیکنند و یا به کاری مشغول اند که کاملاً پرداختن بدان حرام و ممنوع است، ولیک مردم علناً بدان رجوع میکنند. که این همه نشعت گرفته از ضعف تربیه اسلامی و درک غلط از دین است.

با در نظر آنچه آمد و گذشت؛ امروز بیشتر از هر روز دیگر، به حرکت و نعضت بیداری اسلامی نیاز بیشتر محسوس میگردد، حرکت و موجی که با تلالو و تلاطم اش، جامعه و امت خفته را از خواب غفلت و تنبلی، جهالت و بی تفاوتی، بی غیرتی و ترسوی به بسوی بیداری اسلامی، ایمان راسخ  به خداوند، جرئت، غیرت و شجاعت اسلامی سوق دهد، و معنویت را به زنده گی مان باز گرداند- ان شاالله!!

 همانا اسلام بهترین و یگانه راه حل است.

چکیده:

آنچه که با نگاه اول و دیده سطحی از علل انحراف جامعه افغانی در کسب رزق از راه حلال بدست میاید، ضعف در تربیه اسلامی و عدم  آموزش نقش ها و ارزشهای اجتماعی در جامعه است، اما آنگاه که با دید وسیع تر و ژرفتر به موضوع بپردازیم و واقعیت های اجتماعی را در نظر بگیرئیم، درمیابیم که  دلایل و عوامل زیادی در این مورد وجود دارد که هر کدام آن در جای خود، جای بحث و مناقشه را دارد.

بصورت عموم دلایل چون: (عدم موازنه و تناسب میان عواید و مصارف خانواده ها، انحصار  و تک فردی بودن مسولیت اقتصادی در خانواده ها، عدم تربیه درست و ضعف احساس تعهد به منافع ملی، تجربه تلخ گذشته مردم افغانستان،  عدم امنیت ذهنی و آرامش خاطر کارکنان و عدم ضمانت کاری، ضعف دولت در کنترول و نظارت از سکتورهای دولتی و خصوصی؛ مواجه بودن جامعه افغانی با فساد سازمانیافته، الگو های انحراف و نبود الگوها و نماد های مثبت،  ضعف در آموزش اصل تعهد و شناسائی ارزش ها، الگوهای عملی فساد در جامعه، تربیه و آموزش ضعیف جایگاه و نقش های اجتماعی و غیر حتمی بودن تطبیق مجازات ها و ضعف سیستم کشفی و قضائی کشور) را می توان مهم ترین و تاثیر گزارترین عوامل در بوجود آوردن فساد اقتصادی در جامعه دانست که به صورت مفصل در سطور آینده آنرا شرح خواهیم داد.

کلید واژه ها:

چرا دلایل، مقتضیات تحقیق اجتماعی، دیدگاهای علوم مختلف اجتماعی، دید علم اقتصاد، نظریه علم جامعه شناسی، تربیه و نقش آن در انحراف اقتصادی، اسلام و نظام اقتصادی و...

دلایل انحراف جامعه افغانی در کسب رزق حلال؛

چرا دلایل؟!

هرگز نمیتوانیم با بهره گیری یکی از علوم اجتماعی، موضوعی را آنچنانی که است، به تصویر بکشید. زیرا تمام علوم اجتماعی دست بدست هم میدهند تا نمای کاملی از یک پدیده را نمایان نماید.

       بدون شک زمانیکه میخواهیم پدیدۀ اجتماعی را مورد بحث و کنکاوی قرار دهیم، و روی دلایل وجودی، تغییرات و تحوالات آن صحبت کنیم، ابتدا باید بدین عقیده دست یافت، که در تغییر، تبدیل و از بین رفتن پدیده های اجتماعی، نه یک دلیل و عامل، بل دلایل و عوامل زیادی دست بدست هم میدند تا پدیده ای را زایش کنند، که در این سری از عوامل بعضی از آنها عوامل عمده و اساسی اند که باعث نوزایش عوامل دیگر میشوند که به آنها مادر دلیل و یا مادر عامل در علوم اجتماعی یاد میکنند، و بعضی از آنها هم حاصل زاد و تولد مادر دلیل ها اند، که آنها را چوچه دلیل و یا بچه دلیل میگویند.

گذشته از دخیل بودن عوامل مختلف در بوجود آمدن یک پدیده اجتماعی، امروزه در عصر  استقلال علمی و اصل تخصصی شدن علوم، علوم مختلف اجتماعی، در پیوند به یک مسله خاص، نظریات مختلف و دیدگاه های مختلفی را ارائه میدارند و عامل این دیدگاه های متفاوت، مختلف  بودن دلایل و متفاوت بودن طرز دید محققین اجتماعی به مسله مورد بررسی است،

با در نظر داشت این حقیقت علمی؛ هم از نظر اینکه موضوع انحراف افراد در کسب رزق یک پدیده اجتماعی بوده و ذات پدیده های اجتماعی اقتضا میکند که  دلایل و عوامل مختلفی در آن نهفته باشد، از سوی هم، با بهره گیری از روش تحقیق علوم مختلف اجتماعی به نتایج و نظریات مختلفی دست میابیم، خلاصه مطلب اینکه، علوم مختلف در پیوند به این مسله نظریات مختلفی دارند که با جمع بندی و حاصل از نظریات تمام علوم میتوان به نتیجه مطلوب رسید.

در این تحقیق اجتماعی نیز بنده کوشیده ام تا این موضوع را از دید علوم مختلف اجتماعی شگافته و مورد بحث قرار دهم، تا از یک سو از استبداد و تک علمی جلوگیری شده باشد و از سوی هم با بهره گیری از دلایل مختلف به یک تصویر و دید کامل و کلی به موضوع پرداخته شود- نه دید یک جانبه و تک بعدی؛

عوامل انحراف از دید علوم مختلف:

ازدیدگاه علم اقتصاد:

1-عدم موازنه و تناسب میان عواید و مصارف؛ براساس اصول اخلاقی و اقتصادی، خانواده اسلامی باید مصارف خویش را برمقیاس عواید خویش تعیین نمایند، این معیار باعث میشود که تناسب منطقی میان آنچه داریم و آنچه میخواهم بوجود بیاید.

اما آنچه که در واقعیت جامعه افغانی دیده میشود، مصارف و مخارج گزاف(از طویانه و مخارج عروسی و شیرینی خوری و هزار دنگ و فنگ دیگر گرفته تا به سوار شدن بلند ترین مدل ماشین، موبایل گلکسی و آی فون و ...) باعث شده است که مصارف خانواده ها به درجه بی سابقه ای بلند برود، ولی اگر این مصارف را با عواید مشروعی که خانواده ها بدست میاروند تناسب بدهیم میبینم که فاصله زیادی میان آنچه از راه مشورع میتوان بدست آورد و آنچه باید در جریان ماه مصرف نمود وجود دارد.

بناً مصارف و خواست های  بیجا و غیر ضروری باعث میشود که شخص بخاطر فراهم آوری آن دست به راه های غیر مشروع و غیر قانونی بزند.

راه حل این موضوع این است که ابتدا برای خانواده ها تفاوت میان نیازها و خواسته های شان فهمانده شود، این بدین معناست که خانواده های باید بکوشند تا از وجوه که بدست میارند نیازهای حیاتی خویش ر ا مرفوع نمایند و اگر چیزی بدان باقی ماند میتواند خواسته های تجملاتی خویش را بخرند.

ولی در جامعه افغانی پول مشروع را به خواسته های غیر مشروع و غیر ضروری به مصرف میرسانند، آنگاه که به مصارف نان و ضروریات اصلی، پولی باقی نمیاند، داد سر میدهند که اگر آنرا از راه نا مشروع تامین نکنند، پس چی خاکی به سر بریزند.

2-انحصار و تک فردی بودن مسولیت اقتصادی؛آنچه در جامعه افغانی و بلخصوص در عصر حاظر در خانواده ها وجود دارد، و باعث فساد میشود، جمعیت زیاد خانواده و متکی بودن مسولیت اقتصادی بدوش یک فرد است، این بدین معنا که در یک خانواده تنها برای یک فرد زمینه کاری وجود دارد و سایر اعضای خانواده جز مصرف کننده گان اند. فرض کنید کارمند عادی چطور میتواند با معاش اندک خانواده 10 -15 نفری را بدون دست زدن به فساد و زیر پا زدن اصول و ارزشها نیازهای اقتصادی اش را بر آورده کند.

یکی از جواب های اکثر مصاحبه شونده گان، در پیوند به این که چرا دست به راه های نامشروع میزنند، تامین مصارف خانواده است، حقاً که در شرایط ضعف اقتصادی و بیکاری فعلی کشور و جمعیت خانواده ها، تامین مصارف از راه مشروع آنهم از سوی یک نفر کار دشوار و گاهی ناممکن است.

ازدیدگاه علوم اخلاقی

1- عدم تربیه درست وعدم تعهد به منافع ملی؛ گاهی به اشخاصی برمیخوریم که هیچ نیازی به فساد و دست زدن به راه های نامشروع جهت تامین نیازهای اقتصادی شان ندارند، اینها کسانی اند که یا از وضعیت اقتصادی خوبی برخوردار اند و یا علم و تخصصی دارند که میتوانند از طریق آن خیلی به راحتی مخارج خانواده را تامین نمایند.

اما با آنهم غرق در فساد و راه های نامشروع اقتصادی اند، آنچه که سبب این کار گردیده است، یقیناً که بدون ضعف وجدان اخلاقی، تربیه نادرست، ایمان و تربیه دینی ضعیف چیزی دیگری را نمیتوان برشمرد.

از دید روانشناسی:

1-تجربه تلخ  مردم افغانستان ازگذشته؛  با بررسی دردها، غم و سختی های که مردم افغانستان در جریان جنگ های چند دهه اخیر به خود دیدند، آن همه مهاجرت ها و شرایط سخت جلا وطنی، و توهین و تحقیراتی که در کشور های خارجی به خود پذیرفتند،  و از طرفی بدتر شدن وضعیت امنیتی، افغانها را نسبت به آینده کشور شان نامید و بی اعتماد ساخته است. که این بی اعتمادی نسبت با اوضا با آن همه دردهای دوران مهاجرت باعث شده است که مردم فقط به فکر اندوختن سرمایه به هر نحو ممکن و آماده باش برای فرار از وطن باشند.

2-عدم امنیت ذهنی و آرامش خاطر کارکنان و عدم ضمانت کاری؛امروز در اکثر کشورها، استخدام و کارگذینی بصورت منظم و سیستماتیک و براساس اصول شایستی و لیاقت صورت میگیرد. که این اصول برای کارکنان اطمینان قلبی و آرامش ذهنی میدهد، آنها بعد از استخدام به این فکر نمیکنند که اگر از این کار اخراج شوند، چی کار کنند، زیرا متکی بر تخصصی که دارند، میتوانند به زودی کار و مصروفیت دیگری برای خویش بیابند.

قیقاً برعکس آن، بزرگترین دغه دغه و اضطراب شخص کارمند در افغانستان این است که مبادا از این کار اخراج گردد، ور اخراج گردد، یافتن کار جدید آنهم در شرایط فعلی سخت و حتی غیر ممکن است.

بناً این عدم ضمانت و آرامش خاطر،  شخص را وادار به سو استفاده و نهایت استفاده مالی را از وظیفه میکند، تا اگر روزی اخراج گردد، لقمه ای نانی به خود و خانواده اش اندوخته باشد.

بصورت خلاصه، دلایل عمده این عدم آرامش خاطر را میتوان در این چند چیز خلاصه کرد: 1- عدم تخصص شخص به کارش، سیستم غلط کارگذینی در افغانستان، کمبود زمینه  کاری، نبود امتیازات و ضمانت های کاری، عدم وجوداشت امتیازات مالی مانند: یارانه، امتیاز مالی برای اطفال شیرخوار، کوپین های خانواده گی و سایر حمایت های مالی برای خانواده ها،

خلاّ این همه حمایت ها، و متکی بودن شخص تنها به معاش اندکش، وی را نگران و ترسان از روزی میکند که از کارش اخراج گردد و انگهی (سپینه کالی، جیب خالی)، به نان شب خویش حیران باشد.

طبیعی است، که با چنین تفکر و ایده ای هر کارمندی از وظیفه و کاری که دارد، نهایت سو استفاده مالی را جهت اندوختن سرمایه به آینده خویش میکند، خلص مطلب، فساد مالی میکنند تا آینده خود و اطفال شان را بسازند و آنرا حمایت کرده باشند.

و به نظر من که این چنین افراد واقعاً حق دارند، به قول کوچه بازاری ها، غربت یک بال و غریبی بال دیگر انسان را می شکند،

از دیدعلم سیاست

قدرتی که کنترول و نظارت نشود به فساد میگراید؛متاسفانه در پهلوی تمام ضعف ها و نواقصات دیگر حکومتداری در افغانستان، ضعف در کنترول و نظارت از مصارفات و بودجه از یک سو، و از سوی دیگر عدم کنترول و نظارت از شرکت های تجارتی، فروشات بازار، یکی دیگر از ضعف های حکومت در این چند دهه اخیر بوده است که نظام اقتصادی را به بی بندوباری و کشور  را به قول مردم عام، به شهر هرت تبدیل نموده است.

از منظر فلسفه سیاسی و علم مدیریت، هرگاه جلو قدرت گرفته نشود، و آنرا مدیریت ننمایئم و در چوکات اصول و قالب های محدود کننده در نیائید و از سوی نظارت و کنترولی بر قدرت های اقتصادی، فزیکی، و.... وجود نداشتنه باشد، آن قدرت طغیان نموده و به فساد میگرائد، نظام اداری و اقتصادی افغانستان نیز امروز با همچو طغیان و فساد گرفتار است، و دلیل عمده آن هم همان عدم نظارت و کنترول است،

دولتها از دیدگاه اسلام موظف اند نه تنها اینکه نظارت و کنترول شدید بر مصارف بودجه های عادی و انکشافی خود داشته باشند و از چگونگی مصارف، نتایج و مثمرات آن خویش را باخبر نمایند، بلکه موظف اند تا قیمت ها، فروشات، معاملات، و .... بازار های شهر را نیز کنترول کرده و از فساد در بازار و معاملات غیر مشروع که باعث ضربه زدن به پیکر اقتصاد اجتماع میشود، جلوگیری کنند.

رشوت، اختلاس، واسطه بازی و مصارف غیر برنامه ریزی شده و مثمر در ارگانهای دولتی، واحتکار، ربا(سود)، کم فروشی و گران فروشی، فروش، تولید و واردات اشیا بی کیفیت در سکتور های خصوصی، همه و همه نتیجه عدم تسلط دولت و ضعف حکومت در مدیریت نظام اقتصادی است.

ما در افغانستان به نبود منابع و قدرت دچار نیستیم  بلکه درد ما نبود مدیر مدبر و رهبری درست منابع سرشار کشور است، اگر امروز کشور به بحران های اقتصادی، سیاسی و امنیتی روبرو است باید گفت که این همه نتیجه بحران مدیریت در افغانستان است، وبا جرئت میگویم که افغانستان همه چیز دارد و آنچه ندارد رهبریت و مدیریت درست و نظامند است و بس!!

دیدگاه جامعه شناسی:

1-مواجه بودن جامعه افغانی با فساد سازمانیافته؛ مردم افغانستان در تاریخ معاصر و بخصوص در این چند سال اخیر با فساد سازمانیافته ای روبرو هستند، فسادی که در گذشته تاریخ کشور مان وجود نداشته است، بلکه  از سوی کشورهای استعمار گر بخاطر یافتن جای پای به نحوی به جامعه افغانی تزریق شده است.

فاش تر بگویم اینکه؛ آنها فساد را بصورت سازمانیافته برایمان آموزش دادند و عمالاً آنرا برایمان به نمایش گذاشتند و آنگاهی که بدان عادت نمودیم و در جامعه ما عمومیت یافت، غیرت ها و احساسیت ها را در مقابلش از بین بردند، به نتیجه مطلوب خویش که همانا وابستگی اقتصادی است رسیدند.

زیرا تمامی وابستگی ها بر مبنی وابستگی اقتصادی شکل میگرد، و این استعمار اقتصادی است که منجر به استعمار تمام جوانب میگردد، حتی استعمار غیرت، نوامیس، ارزشها و فرهنگ یک کشور؛

افغانها درس فساد را دیده اند، و در این عرصه تحصیلات دارند، و باید بگویم که آنرا خیلی خوب فراگرفته اند، به نوعی که افغانها را در این عرصه در سطح جهان به رده بندی اول فساد رسانده است.

وای و صد افسوس از این هنری که ما کسب نمودیم!

2- الگو های انحراف و نبود الگوها و نماد های مثبت؛ بصورت خلص؛ جامعه آغوشته به فساد نوزاد اجتماعی را مفسد میسازد،  از نظر علم روانشناسی، انسان بیش از آنکه عقلگرا باشد، تقلید گرا است، زیرا طفل به محض تولدش از حس تقلیدی خویش، شروع به یادگیری و شناخت پدیده های اجتماعی میکند، و از طرفی الگوهای نمادین و عملی که در هر جامعه ای وجود دارد،  تاثیرگذاری آن بیش از آموزش ارزشهای است که در نهادهای تعلیم و تربیه میاموزند.

فساد گستردۀ که جامعه افغانی را در آغوش خود می فشارد، نوزاد اجتماعی را به محض وارد شدن به صحنه عملی اجتماع، فاسد میسازد.

دیدگاه جامعه شناسی تربیتی:

ضعف در آموزش اصل تعهد و آموزش نقشهای اجتماعی؛ انسانها از آنجائیکه جز  جامعه اند، و تک تک افراد حیثیت عناصر تشکیل دهنده اجتماع را دارند، هر کدام در درون جامعه نقشی را ایفا می نمایند، که چگونگی این نقش  ها میتواند، جامعۀ را فاسد و یا آباد نماید.

اگر دوکاندار، با درک اینکه نقشش به عنوان یک دوکاندار، مقدس و تاثرگذار است، و آنرا انصافاً به اجرا گذارد، دیگر دست به فساد نخواهد زد، زیرا این احساس مهم بودن، عزت به نفس و اعتماد به نفس را در وجودش زنده نموده، و جلو کم فروشی و بی کیفیت فروشی وی را میگیرد.

آموزش این نقش ها، در ابتدا  از وظایف خانواده ها، و ثانیاً وظایف معلمین و نهادهای تعلیم وتربیه است، تا در پهلوی آموزش علوم ساینسی، موضوعات جامعه شناختی چون: جایگاه نقش های اجتماع، ارزشهای اجتماعی و اهمیت آن، مسولیت پذیری، و...را آموزش دهند.

اما با تاسف، نهادهای تعلیمی و تحصیلی مان از این امتیاز عاری  و بدور است.

از دید علم جزا شناسی:

  "جزا خفیف و حتمی بهتر و تاثیر گذار تر از جزا شدید و غیر حتمی است"؛ضعف در نیروهای کشفی و  سیستم قضائی افغانستان باعث شده است تا اکثر مجرمین دستگیر قانون نگردند و یا اگر دستگیر میگردد، به نحوی از زیر بار مجازات محاکم فرا میکنند، این راه های گریز و فرار از اجرای قانون و تطبیق مجازات ها، به مجرمین جرئت تکرار جرم،- و به افراد عادی جرئت دست زدن به تخطی ها و انحرافات را میدهد.

آنچه جلو جرم را میگیرد شدت مجازات نیست، بلکه حتمیت و قطعیت مجازات هاست، وقتی دزدی در دارالاسلام بداند که در صورت دزدی دستش قطع میگردد و این حکم حتمی رویش اجرا  میگردد، هرگز جرئت انجام دزدی را نمیکند، ولی اگر در اجرای قوانین و مجازات ها حتمیتی وجود نداشته باشد و مجرم بتواند براحتی از از آن فرار کند، اگر چه حکم پیشبینی شده در قانون سنگین و خشن باشد دردی را دوا نمیکند و راه را بسوی نمی برد.

قضات و محاکم را اصلاح کنید تا جامعه اصلاح گردد!!

تذکر: گذشته از آنچه آمد و گذشت، دلایل و عوامل بیشمار دیگر نیز وجود دارد، که قلم طاقت نگارش و  کاعذ توان نقش آنرا ندارد. امیدوارم با شرح این چند عامل توانسته باشم حق این تحقیق را ادا کرده باشم.

نتیجه گیری و جمع بندی دلایل:

عقیده راسخ وایمان راستین به خداوند و تربیه درست اسلامی دوای است که هر درد فردی و اجتماعی را مداوا میکند، ایمان دارم اگر افراد یک جامعه با ارزشهای اخلاقی اسلام مزین گردند، آنگاه نه فسادی وجود  دارد و نه ضعفی، و دلیل اصلی ضعف و فساد امت اسلامی بصورت عام و جامعه افغانی به صورت خاص، دوری و بیخبری از این ارزشهاست.

امروز از هر روز دیگر به حرکت و نعضت بیداری اسلامی نیاز بیشتر محسوس میگردد، حرکت و موجی که با تلالو و تلاطم اش، جامعه و امت خفته را از خواب غفلت و تنبلی، جهالت و بی تفاوتی، بی غیرتی و ترسوی به بسوی بیداری اسلامی، ایمان راسخ  به خداوند، جرئت، غیرت و شجاعت اسلامی سوق دهد، زیرا اسلام بهترین و یگانه راه حل است.

اما آنچه که در این تحقیق در پی آن بودیم، بررسی دلایل دست زدن مردم به راه های غیر مشروع در کسب رزق بود، که با بهره گیری از علوم مختلف اجتماعی میتوان دلایل و عوامل ذیر را برشمرد:

1-    عدم موازنه و تناسب میان عواید و مصارف؛ 

2-    انحصار  و تک فردی بودن مسولیت اقتصادی در خانواده ها؛

3-    عدمتربیهدرستوضعف احساستعهدبهمنافعملی؛

4-    تجربه تلخ گذشته مردم افغانستان؛

5-    عدم امنیت ذهنی و آرامش خاطر کارکنان و عدم ضمانت کاری:

6-    ضعف دولت در کنترول و نظارت از سکتورهای دولتی و خصوصی؛

7-    مواجه بودن جامعه افغانی با فساد سازمانیافته؛

8-    الگو های انحراف و نبود الگوها و نماد های مثبت؛

9-    ضعف در آموزش اصل تعهد و شناسائی  ارزش ها؛

10-                       الگوهای عملی فساد؛

11-                       عدم درک جایگاه نقش های اجتماعی:

12-                       غیر حتمی بودن تطبیق مجازات های و ضعف سیستم کشفی و قضائی کشور؛

(و من الله توفیق)

نویسنده: عبدالجمیل "ذهین"

محصل پوهنحی حقوق و علوم سیاسی